Bugün’e kadar yaptığım gezilerde, önce gezdim sonra fotoğrafını çektiğim yerleri araştırmıştım, zaten öteki türlü, toplu halde bu kadar çok eseri bulmam mümkün değildi, gezerek, hatta kaybolarak keşfettiğim çok yer vardı. Ama bu yazdığım yazı sanırım gitmeden önce mutlaka okunmalı. Çünkü size anlatacağım cami, Osmanlının ilk camisi olma özelliğini taşımaktadır.

Osmanlı Devletinin ilk camisi olan Hacı Özbek Camii mevki olarak, Lefke kapıya giden ana cadde üzerinde bulunmaktadır. Kitabesine göre Hacı Özbek b. Mehmed tarafından 734 (1333-34) yılında inşa ettirilen yapı, kitabesi mevcut en eski Osmanlı eseri olma özelliğini taşımaktadır. Bir vakitler İznik Rumları tarafından Hacı Özbek Camisinin aslında Bizans Kilisesi olduğu söylentisi çıkarılmış fakat mimari özelliklerine bakıldığından tamamıyla bir Türk yapısı olduğu açıktır.

İznik fethedildikten iki – üç yıl sonra yapılan Hacı Özbek Camii, anlam olarak ta müslüman Türklüğün ilk eseri olarak dikkat çekmekte fakat Kurtuluş Savaşı sırasında Ayasofya Orhan Cami gibi oda tahribattan payını almıştır. Keşke bunlarla kalsa diyeceğimiz türden bir olumsuz durumda 1950’li yıllarda cadde genişletilmesi sırasında Hacı Özbek Camisinin son cemaat yeri de yıkılmıştır.

Hacı Özbek Camii, aralarında tuğla hatıllar olmak üzere taştan karma malzeme ile inşa edilmiştir. Caminin yapımında erken Osmanlı Türk yapı sanatında çok kullanılan, taşların aralarına dikine tuğla konulması tekniği uygulanmış, kemerlerde son dönem Bizans yapı sanatında yaygın olan bir küfeki taşı arasına üç tuğla konulması suretiyle meydana getirilen örgü kullanılmıştır. Bu da bu İslâm yapılarında yerli Bizanslı duvarcı ustalarının çalıştığını gösterir.

Cami kare planlı, içten ölçüleri yaklaşık 7,50 m. kadar olan bir ibadethanedir. İlk yapıldığında yanları duvarlarla kapatılmış, iki mermer sütuna dayanan ve üç kemerle dışarıya açılan bir son cemaat yerine sahipti. Fakat sokak genişletme gerekçesiyle bu orijinal son cemaat yeri şuursuzca ortadan kaldırılmıştır. 1935’li yıllarda henüz duran bu iki sütunlu son cemaat yeri ve üstü kısmen aynalı, kısmen beşik tonoz örtülü kâgir son cemaat yeri yıktırıldıktan sonra caminin başka bir cephesine uydurma bir son cemaat yeri inşa edilmiştir.

Hacı Özbek Camii’nin son cemaat yerine açılan ve yanda olan bir kapısı ile diğer iki cephesinde çifte penceresi vardır. Kapıya göre ana eksen üzerinde değil yan duvarda olan mihrap esas biçimini kaybetmiştir. Üstü kiremit örtülü olan kubbe, eski bir fotoğraftan dört penceresi olduğu anlaşılan yüksekçe bir kasnağa oturur. Yakın tarihlerdeki tamirde biri hariç bu pencereler kapatılmış ve izleri de yok edilmiştir. On iki köşeli bu kasnağa harim mekânının karesinden geçiş “Türk baklavaları” denilen mimari unsurlarla sağlanmıştır.

Caminin revakı kaldırıldıktan sonra dış mimarisi eskisinden çok değişik bir görünüm almıştır. Girişin yeri değiştirilmiş ve orijinal giriş pencere haline dönüştürülmüştür. Kitâbesi de bu esas yerinden sökülerek mihrabın sağındaki pencere içine konulmuştur. A. Sâim Ülgen’in makalesinde adı geçen ve burada yayımlanan bir desenden, ayna taşının bir Bizans korkuluk levhası olduğu görülen camiye bitişik çeşmeden de ortada bir şey kalmamıştır.

Türk sanat tarihi bakımından öncü durumundaki bu mimari eserin, esas biçimine ve duvar tekniğine uygun şekilde restore edilmeyişi yanında İznik kasabası içinde yapıya tarihi önemine uygun bir yer verilmeyişi de büyük bir kayıptır.

Yukarıda yazılanları derleyen üstat Semavi Eyice‘ye ve onun faydalandığı eserlere sonsuz teşekkürleri sunuyorum…

Yukarıda yazılanlardan ve çektiğim fotoğraflardan da kısmen anladığım kadarıyla sanırım tarihimizin ilk eserini bilinçsizlik yüzünden tahrip etmişiz. Hadi ettik keşke hakettiği değeri vermeyi unutmasak. Birde caminin yapılış tarihi 1333 – 1334 deniyor, fakat fotoğraflarda da göreceksiniz, caminin dış duvarına iznik çinisinden yapılmış 1332 tarihi yazılı, bunu neden yaptılar hiç anlamadım… Umarım bu yazım çok kişi tarafından okunur da biraz olsun değeri bilinir. Bilerek gezmenin önemi bir kez daha karşıma çıktı… Umarım bu yazımdan sonra güzel bir İznik Gezilecek Yerler yazısı hazırlarım da, siz gezginler daha derli toplu bir gezi rotası çıkartırsınız. O zamana dek saygıyla…